§ 13. Ғадудҳои тарашшӯҳи дохилӣ

Системаи эндокринӣ. Мафҳум дар бораи гадудҳои тарашшӯҳи (секретсияи) берунӣ, дохилӣ ва омехта.

Ғадуд гуфта бофтаҳоеро меноманд, ки қобилияти аз худ ҷудо намудани ин ё он моддаро доранд.

Аз ҷихати ихроҷи маҳсули худ ғадудҳо се хел мешаванд:

1. Ғадудҳои тарашшӯҳи берунӣ (экзокринӣ), ки маҳсули худро ба ковокии бадан ва ба муҳити атроф ихроҷ мекунанд. Ба ин ғадудҳои луоби даҳон, ғадудҳои ҷудокунии шираи меъда ва рӯда, талха, арақҷудокунӣ, чарбӣ, ширҷудокунӣ ва ғайраҳо дохил мешаванд.

2. Ғадудҳои тарашшӯҳи дохилӣ (эндокринӣ) маҷрои маҳсули онҳо фақат ба системаи сарбаста хун кушода мешавад, яъне роҳи муайяни худро надорад. Ба ин ғадудҳо ҳипофиз, эпифиз, ғадуди сипаршакл, назди сипаршакл душоха, болои гурда дохил мешаванд. Ғадудҳои тарашшӯҳи дохилӣ аз худ моддаҳои махсуси биологӣ ҷудо мекунанд, ки онҳоро «ҳормон» (аз калимаи лотинӣ «Ьогаю» ба ҳаяҷоноранда) мебошад. Ҳормон бо хун ба тамоми организм рафта ба кори бисёр системаи узвҳо ва умуман ба фаъолияти ҳаётии организм таъсир мерасонад. Онҳо ҷараёни мубодилаи моддаҳо, сабзиш ва инкишофи организмро танзим менамоянд (расми 18). 

3. Ғадудҳои омехта хосияти экзокринӣ ва эндокринӣ доранд. Маҷрои ин ғадудҳо ба хун ва ба ковокии бадан ҷорӣ мешаванд. Ба ин асосан - ғадуди зери меъда ва ғадудҳои ҷинсӣ дохил мешаванд.

Ба системаи додашуда фақат ғадудҳои тарашшӯҳи дохилӣ ва омехта мансубанд.

Нақши гормонҳо дар мубодилаи моддаҳо, афзоиш ва инкишофи организм.

Афзоиш ва инкишофи организмро якчанд ғадудҳои тарашшӯҳи дохилӣ таъмин мекунад.

Масалан, гипофиз гормони сабзишро ҳосил мекунад. Ин ғадуд бо мағзи сар алоқаманд буда, дар қисми поёнии зертеппа (гипоталамус) таркиби мағзи мобайнӣ ҷойгир шудааст. Гормони соматотропини вай ба рибосомаи ҳуҷайра таъсир намуда,  тақсимшавии онро таъмин мекунад, ки инкишофи муътадили организм ба роҳ монда мешавад. Муайян карда шудааст, ки аз давраи кӯдакӣ агар миқдори гормони сабзиш кам ҳосил шавад организм аз инкишоф боз монда қади кӯдак паст мешавад.

Ғадуди сипаршакл ва назди сипаршакл. Дигар гадуде, ки гормони вай метавонад ба мубодилаи моддаҳо таъсир расонад ин ғадуди сипаршакл мебошад, ки дар қисми пеши нойи нафаси қисми гардан ҷойгир шудааст, ки ҳангоми нофаъол шудани ин ғадуд гормон кам ҳосил мешавад, дар натиҷа кори дил суст гашта, ҳарорати бадан паст мешавад. Ин имконияти пурра бо ҳаракат даровардани хунро қать гардонида, хун дар мӯйрагҳо ва рагҳои варид ҷамъ мешавад, ки ин ба варами гулӯ оварда мерасонад, онро бемории ҷоғар (зоб) меноманд. Дар кӯдакон бошад, нарасидани ин гормон ба суст инкишофёбии скелет хусусан сабзиши устухонҳо ва камақлӣ оварда мерасонад. Ин бемориро «кретенизм» меноманд.

Ҳангоми аз меъёр зиёд ҳосилшавии гормонҳои ин ғадуд нерӯи зиёд ихроҷ мешавад, ки организмро харобу лоғар мегардонад, асабҳо суст гашта себаки чашм аз косааш мебарояд, ки ин бемориро чашмкалонӣ ё бемории, «базед» меноманд.

Ғадудҳои назди сипаршакл узви ҷуфт буда дар қисми ақиби қабати болоӣ ва поёнии ғадуди сипаршакл ҷойгир шудаанд. Ҳуҷайраҳои ин ғадуд аз худ паратгормон, паратин ё, ки паратироидӣ ҷудо мекунанд. Ин гормонҳо дар ҷараёни мубодилаи калсий иштирок мекунад. Бо таъсири паратгормон фаъолгардии витаминӣ дар гурда ва ҷигар мушоҳида мегардад. Ҳангоми кам шудани ин гормон кашишхӯрии мушакҳои скелетӣ, хусусан мушакҳои рӯй ва ақиби сар мушоҳида карда мешавад. Зиёдшавии ин гормон ба камшавии моддаҳои минералии устухонҳо оварда мерасонад, ки ин бемориро остеопороз меноманд. Инчунин миқдори намаки калсий афзуда, пайдошавии сангро дар гурдаҳо ва талхадон таъмин мекунад.

Ғадуди зери меъда. Аз худ гормони инсулин ихроҷ мекунад, ки дар ҷараёни мубодилаи моддаҳо хусусан карбогидратҳо нақши марказиро мебозад. Инсулин аз Р-ҳуҷайраҳои ин ғадуд ҳосил мешавад, дар баробаркунии миқдори қанд дар хун фаъолона иштирок мекунад, ки дар вақти оксидшавии он организм нерӯи даркориро мегирад. Ҳангоми кам ҳосил шудани инсулин ба ҷойи инсулин (қанд) дигар моддаҳо оксид шуда, мубодилаи карбогидратҳоро вайрон мекунад, ки дар натиҷа пайдошавии бемории диабети қанд ба вуҷуд меояд.

Ғадуди болои гурда дар навбати худ аз қабати қишрӣ ва мағзӣ иборат буда ҳар яки он махсус гормонҳоро ҷудо мекунанд.

Масалан, қабати қишрӣ гормонҳои кортизон, гидрокортизон ҳосил мекунанд, ки дар мубодилаи моддаҳо иштирок намояд. Аз қабати магзӣ бошад гормонҳои адреналин ва норадреналин ҳосил мешаванд, ки дар фаъолгардонии кори дилу рагҳо барои иҷрокунии ин ё он кор иштирок мекунанд. Инчунин гормонҳои ғадуди болои гурда расиши узвҳои ҷинсиро таъмин мекунанд.

Саволҳо:

1. Барои чӣ ғадудҳои тарашшӯҳи дохилӣ мегӯянд?

2. Чанд ғадудҳои тарашшӯҳи дохилиро медонед?

3. Ғадудҳои тарашшӯҳи дохилӣ аз берунӣ чӣ фарҳ доранд?

4. Кадом ғадудҳоро омехта меноманд?

5. Кадом гормонҳо дар расиши қади одам иштирок мекунанд?

6. Гормони ғадуди сипаршакл ба кадом органоидҳои ҳуҷайра таъсир мерасонад?

7. Сабабҳои пайдошавии бемории диабети щнд чист?

8. Кадом ғадудҳо расиши узвҳои ҷинсиро таъмин мекунанд?