Мусаллам аст, ки дар таърихи адабиёти тоҷику форс Амир Хусрави Деҳлавӣ нахустин шоирест, ки ба «Хамса»-и Низомии Ганҷавӣ пайравӣ намуда, «Хамса»-и хешро офаридааст. Абдураҳмони Ҷомӣ дар «Баҳористон» Хусравро ситоиш намуда мегӯяд: «Ба «Хамса»-и Низомӣ беҳ аз вай (Амир Хусрав) касе ҷавоб нагуфта».
Амир Хусрав дар огози «Хамса» Низомиро ба некӣ ёд карда чунин мегӯяд:
Дабдабаи хусравиям шуд баланд,
Ғулгула дар гӯри Низомӣ фиканд.
Гарчӣ бар ӯ хатми сухан мӯҳр баст,
Сиккаи ман мӯҳри сарашро шикаст.
«Хамса»- и Амир Хусрав ҳам аз панҷ достони мустақил иборат буда дар ҷавоби панҷ достони Низомии Ганҷавӣ суруда шудаанд. Ба нақшаи зер таваҷҷӯҳ кунед.
Амир Хусрав баъди ин «Хамса»-и дуввуми хешро эҷод намуд. Вале бояд эътироф кард, ки он аз нигоҳи мазмун ва ғояю сабки баён аз достонҳои пешин фарқи калон дошт. Метавон гуфт, ки бо ин сабку нигориш дар таърихи адабиёти тоҷику форс навоварие, тозагие ворид намуд. Дуруст аст, ки дар «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ ҳамин зайл достонҳои таърихӣ, мисли достони «Искандар», «Қубоду Маздак», «Баҳроми Чӯбина» ва ғайра эҷод шуда буданд. Дар ин достонҳо тахайюлоти шоир фарохтар ва пурдомана буд. Зеро замону макони амалиёти вокеоти таърихӣ то Фирдавсӣ чандин асрҳо гул кашида буд. Аммо амалиёти «Хамса»-и дувуми Амир Хусрав дар замони худи Амир Хусрав ба вуқӯъ омадаанд ва худи муаллиф яке аз иштироккунандагони фаъоли достонҳои таърихии «Хамса» мебошад.
«Хамса»-и дуввум низ аз панҷ достон иборат аст:
1. «Қиронуссаъдайн».
2. «Мифтоҳулфутӯҳ».
3. «Дувалронӣ ва Хизрхон».
4. «Нӯҳ сипеҳр».
5. «Туғлукнома»
Ин достонҳо дар байни солҳои 1289 ва 1323 иншо гардида, ба мавзӯъҳои маҳаллӣ бахшида шудаанд. Масалан, достони нахустини «Хамса» - «Қиронуссаъдайн» бо супориши султони Деҳлӣ Муизиддини Кайқубод соли 1289 иншо гардидааст. Мавзӯи он ҷангу ҷидолҳои байни писару падар, яъне байни султони Деҳлӣ Кайқубод ва султони Бангола Носируддин Буғрохон - падари Кайқубод мебошад. Дар ин задухӯрдҳо Амир Хусрав Кайқубодро ҳамроҳӣ мекард. Дар достони дуввуми «Хамса» - «Мифтоҳулфутӯҳ» Хусрав муборизаи султон Ҷалолиддин Фирӯзшоҳи Хилчиро (1290-1296) алайҳи исёнгарон, ки табаддулоти давлатӣ кардан мехостанд, мавзӯи достон қарор додааст.
Ғайр аз ин, дар баъзе достонҳо муборизаи султонҳои Ҳиндро ба мукобили муғулҳои истилогар нишон додааст. Дар ғалабаи султонҳои Ҳинд ҷоннисорию қаҳрамонии мардуми оддии ХйВД бар зияли чингизиёни хунхор бисёр ҷолиб ва боварибахш ба қалам дода шудаанд. Амир Хусрав маҳз ҳамин муборизаҳои хунин, рӯҳи истиқлолхоҳии халқҳои Ҳиндустонро барои озодӣ дар достони «Қиронуссаъдайн» басо ҷолиб ва боварибахш офаридааст. Аз ин нигоҳ, аҳамияти сиёсӣ ва тарбиявии достон бисёр баланд аст.
Аз тарафи дигар, достонҳои дар мавзӯъҳои маҳаллӣ иншокардаи Хусрав аз он ҷиҳат арзишманданд, ки ӯ ҳодисоту воқеоти дар он рӯзғор дар сарзамини Ҳинд баамаломадаро ҳамчун як иштирокчии фаъоли ин ҳодисот баён кардааст. Ин достонҳо барои таърихнигорон маводи пурарзише дода метавонанд.
Дар байни достонҳои маҳаллӣ ё «Хамса»-и дуввум достони «Дувалронӣ ва Хизрхон» ҳам аз нигоҳи мавзӯъ ва ҳам аз нигоҳи сабки нигориш тозагиҳои зиёде дорад.
Амир Хусрави Деҳлавӣ бо наср ҳам чанд асари пурарзише эҷод кардааст. Беҳтарин асари насрии ӯ «Эъҷози Хусравӣ» маҳсуб мегардад. Адиб онро соли 1319 иншо кардааст. Вале аз рӯи мавзӯъ ва мӯҳтавои он метавон ҳукм кард, ки бисёр қисматҳо, фаслҳо ва ё рисолаҳои онро дар давоми солҳои зиёд ҷамъ намуда, шакли хомакии рисолақоро тайёр карда будааст. «Эъҷози Хусравӣ» аз панҷ рисола таркиб ёфтааст:
1. «Филмуфрадот валмураккабот».
2. «Филмураттабот мин алмактубот».
3. «Филлатоиф мин алмаснуот».
4. «Филбадоеъ мин алмаънавиёт».
5. «Филсавобиқ мин алмуншаот».
Чуноне ки аз номи рисолаҳо пай бурдед, Хусрав ба масъалаҳои гуногуни илми забоншиносӣ, адабиётшиносӣ, накди адабӣ, вазну қофия, воситаҳои тасвири бадеӣ, тарзи истифода бурдани зарбулмасалу мақол, усули навиштани мактубҳо ва навъҳои мактуб чун: мактубҳои фарҳангию адабӣ, ошиқона, байнидавлатӣ, идоравӣ ва амсоли ин мавод оварда, онҳоро баррасӣ менамояд. Аз ҳамин нигоҳ имрӯз ҳам «Эъҷози Хусравӣ» қимату арзиши зиёдеро дорост ва барои донишмандони соҳаҳои гуногун маводи арзишманде дода метавонад.
Реклама
